Otyłość i jej możliwe konsekwencje psychologiczne – dlaczego warto skorzystać z pomocy psychologa podczas leczenia otyłości?

Bez względu na region świata, epidemia otyłości każdego roku zaczyna przybierać na swojej sile. Niniejsze zjawisko dotyczy nie tylko dorosłych, ale coraz częściej także najmłodszych dzieci. Oprócz dobrze nam znanych somatycznych konsekwencji otyłości, warto wiedzieć, że choroba ta pociąga za sobą także szereg konsekwencji psychologicznych. Specjaliści zwracają uwagę, że nadmierna masa ciała w znaczny sposób może wpływać na funkcjonowanie społeczne jednostki. Ponadto, oddziałuje na jej samoocenę oraz poczucie własnej skuteczności. Psychologowie biją na alarm, ponieważ dostrzegają coraz więcej zależności między otyłością a rozwojem objawów zaburzeń nastroju (ze szczególnym uwzględnieniem depresji). Dlatego też, tak ważne jest zapewnienie osobom o nadmiernej masie ciała nie tylko odpowiedniego wsparcia dietetycznego, ale także psychologicznego. Jakie są możliwe konsekwencje psychologiczne nadmiernej masy ciała? I kiedy warto skorzystać z pomocy psychologa oraz/lub psychoterapeuty? O tym w dalszej części tekstu.

Spis treści:

Czym jest otyłość i jak ją rozpoznać?

Jak wspomniano we wstępie, liczba osób zmagających się z problemem nadwagi i otyłości każdego roku zwiększa się w zastraszającym tempie. Doniesienia te potwierdzają dane opublikowane przez Ministerstwo Zdrowia, zgodnie z którymi z problemem nadwagi zmaga się już 3 na 5 dorosłych mieszkańców naszego kraju. Co więcej, co u czwartego dorosłego Polaka można rozpoznać otyłość. Zgodnie z najnowszymi szacunkami Narodowego Funduszu Zdrowia, liczba ta może się szybko zmienić, albowiem specjaliści przewidują, że już w 2028 roku otyłych będzie aż 30% mieszkańców naszego kraju.

Chociaż sam termin otyłości jest znany większości z nas, nie wszyscy zdajemy sobie sprawę z tego co on tak naprawdę oznacza. Tymczasem, definicja otyłości określa stan patologicznego, a zatem istotnie nadmiernego nagromadzenia się tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka. Co najważniejsze, nadmiar ten odpowiada za rozwój poważnych konsekwencji, które w znacznym stopniu oddziałują nie tylko na komfort życia pacjenta, ale przede wszystkim na jego zdrowie (zarówno w wymiarze fizycznym, jak i psychicznym).

W literaturze specjalistycznej możemy wyróżnić kilka podziałów otyłości. Poniżej przedstawiony zostanie ten najbardziej popularny, za sprawą którego możemy rozróżnić otyłość ze względu na przyczynę jej powstawania. Wyróżniamy:

• Otyłość prostą (pierwotną) – powstającą na skutek długotrwałego dodatniego bilansu energetycznego oraz niskiej aktywności życiowej;
• Otyłość wtórną (objawową) – w rzadkich przypadkach uwarunkowaną czynnikami genetycznymi, częściej stanowiącą objaw zaburzeń gospodarki hormonalnej, a także skutek stosowania niektórych środków farmakologicznych, które mogą odpowiadać za zwiększenie tendencji do szybszego przybierania masy ciała.

Otyłość możemy rozpoznać przy pomocy zróżnicowanych narzędzi diagnostycznych. Między innymi dzięki analizie składu ciała. Niemniej jednak, za podstawowe kryterium (u osób dorosłych) uznaje się obliczenie wskaźnika masy ciała (BMI, z ang. body mass index), który interpretowany powinien być w następujący sposób.

• Wartość BMI poniżej 18,5 kg/m2 – niedowaga;
• Wartość BMI mieszcząca się w przedziale 18,5 kg/m2 – 24,9 kg/m2 – prawidłowa masa ciała;
• Wartość BMI mieszcząca się w przedziale 25 kg/m2 – 29,9 kg/m2 – otyłość I stopnia;
• Wartość BMI mieszcząca się w przedziale 35 kg/m2 – 39,9 kg/m2 – otyłość II stopnia;
• Wartość BMI przewyższająca 40 kg/m2 – otyłość III stopnia.

W przypadku dzieci poniżej 18 roku życia, do oceny prawidłowości masy ciała stosuje się siatki centylowe, które w większości przypadków znajdują się na ostatnich stronach książeczki zdrowia dziecka.

Wpływ otyłości na nasze ciało i zdrowie

Chociaż wielu z nas niesłusznie skupia swoją uwagę na estetycznym wymiarze otyłości, należy pamiętać przede wszystkim o tym, że niniejsze zaburzenie stanowi przyczynę licznych powikłań o charakterze medycznym, które w znacznym stopniu oddziałują na codzienne funkcjonowanie jednostki. Współczesne badania naukowe dowodzą, iż nadmierna ilość tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka jest w stanie doprowadzić między innymi do poważnych zaburzeń funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego, w tym do rozwoju nadciśnienia tętniczego, czy też choroby niedokrwiennej serca. W tym miejscu należy także podkreślić, że długo utrzymująca się otyłość może doprowadzić do rozwoju następujących chorób:

• Cukrzyca typu 2 oraz insulinooporność;
• Zaburzenia funkcjonowania układu moczowego, w tym kamica nerkowa;
• Zespół policystycznych jajników;
• Bezdech cenny;
• Choroba pęcherzyka żółciowego;
• Choroby zwyrodnieniowe stawów i kręgosłupa.

Coraz więcej specjalistów zwraca także uwagę na fakt, iż otyłość, a przede wszystkim nieprawidłowy styl życia, stanowi jeden z najistotniejszych czynników ryzyka rozwoju chorób nowotworowych, ze szczególnym uwzględnieniem nowotworu jelita grubego, nowotworu piersi oraz nowotworu endometrium.

Możliwe psychologiczne skutki otyłości

Koszty związane z rozwojem otyłości dotyczą nie tylko zdrowia w wymiarze fizycznym, ale także życia społecznego. W wielu przypadkach osoby o nadmiernej masie ciała, mimo szeroko zakrojonych kampanii społecznych, nadal przez niektórych mogą spostrzegane być jako jednostki mniej atrakcyjne, a co gorsza stanowiące obiekt niepochlebnych komentarzy, a nawet drwin. Psychologowie zwracają uwagę, że zjawisku stygmatyzacji podlegają nie tylko osoby dorosłe, ale również (coraz częściej) najmłodsze dzieci. Specjaliści dostrzegają ponadto, że osoby z rozpoznaniem otyłości rzadziej uczestniczą w życiu społecznym. Są mniej skłonne do uczestniczenia we wszelkiego rodzaju aktywnościach, co wpływa także na ograniczenie ich aktywności w życiu codziennym. Zdaniem psychologów, za niniejszy stan rzeczy w głównej mierze odpowiada niska samoocena osób otyłych. Dlatego też, w tym miejscu należy zaznaczyć, że nadmierna masa ciała pociąga za sobą liczne konsekwencje, które nie dotyczą tylko pogorszenia się zdrowia oraz obniżenia jakości życia w wymiarze społecznym. Najnowsze obserwacje specjalistów zwracają bowiem uwagę na to, że osoby z rozpoznaniem otyłości w większym stopniu mogą narażone być na rozwój zaburzeń o charakterze psychicznym. Poniżej omówione zostaną najważniejsze z nich.

Zaburzenia nastroju (otyłość a depresja)

Chociaż z pozoru to dwie zupełnie odrębne jednostki chorobowe, okazuje się, że depresja i otyłość mogą mieć ze sobą wiele wspólnego. Po pierwsze, w ciągu ostatnich dziesięcioleci obserwuje się znaczny wzrost występowania obydwu tych zaburzeń. Po drugie, zarówno depresja, jak i otyłość wiąże się z występowaniem licznych konsekwencji, które w znacznym stopniu oddziałują na obniżenie jakości życia jednostki. Wyniki badań naukowych, których nadrzędnym celem jest odnalezienie związku między depresją i otyłością, nie są jednoznaczne. Niemniej jednak, współcześni specjaliści coraz częściej dostrzegają związek między występowaniem obydwu tych zaburzeń. Naukowcy dowodzą, że u osób o nadmiernej masie ciała (ze szczególnym uwzględnieniem otyłości II i III stopnia) występuje istotnie wyższe ryzyko rozwoju objawów zaburzeń nastroju.

Co ciekawe, zaburzenia te mogą powiązane być ze sobą w dwojaki sposób, albowiem przewlekła depresja może odpowiadać także za rozwój nadmiernej masy ciała. Dzieje się tak zarówno na skutek przyjmowania określonych środków farmakologicznych, jak i spożywania nadmiernej ilości wysokokalorycznych pokarmów zaliczanych do grupy „comfort food”. Słodkie i słone przekąski stanowią bowiem źródło przyjemności, które jest w stanie poprawić nam nastrój jedynie na chwilę. Co gorsze, objadanie się słodkościami w chwilach smutku doprowadza do uruchomienia mechanizmu błędnego koła, albowiem osoby o nadmiernej masie ciała sięgające po słodycze, już po chwili zaczynają odczuwać wyrzuty sumienia, które z kolei ponownie doprowadzają do obniżenia odczuwanego nastroju.

Zaburzenia obrazu własnego ciała

Zaburzenia obrazu własnego ciała stanowią kolejną z psychologicznych konsekwencji otyłości, która może dotyczyć zarówno kobiet, jak i mężczyzn. W przypadku osób z nadmierną masą ciała, brak poczucia zadowolenia z własnego wyglądu w głównej mierze spowodowany jest czynnikami o charakterze kulturowym. Nie podlega bowiem wątpliwości fakt, iż mimo prężnie działającego ruchu „Body Positive”, to nadal obraz szczupłej i wysportowanej sylwetki jest tym, który dominuje w przestrzeni medialnej.

W świetle badań psychologicznych, kobiety z rozpoznaniem otyłości mogą doświadczać zaburzeń obrazu własnego ciała w dwojaki sposób. Wiele z nich posiada obniżoną samoocenę i postrzega swoje ciało jako grubsze niż jest ono w rzeczywistości. Niemniej jednak, w świetle wyników niektórych analiz, istnieje grupa kobiet z rozpoznaniem otyłości II i III stopnia, które nie tylko postrzegają swoje ciało jako mniejsze, ale także młodsze niż jest ono w rzeczywistości. Czynnikami, które mają największy wpływ na obraz własnego ciała kobiet z otyłością, jest przede wszystkim opinia innych osób.

Chociaż może nam się wydawać, że brak zadowolenia z wyglądu własnego ciała powinien w wielu przypadkach motywować nas do zmiany dotychczasowego stylu życia, w wielu przypadkach okazuje się, że staje się on przyczyną podejmowania patologicznych zachowań (m.in. takich jak prowokowanie wymiotów, czy też stosowanie głodówek), które mają na celu szybką redukcję masy ciała.

Obniżenie poczucia własnej skuteczności

Pojęcie „poczucia własnej skuteczności” zostało wprowadzone do psychologii przez Alberta Bandurę (kanadyjsko-amerykańskiego psychologa). Niniejszy uczony, podczas swojej pracy badawczej oraz naukowej, zwracał szczególną uwagę na rolę poczucia własnej skuteczności w osiąganiu określonych celów życiowych. Zdaniem autora pojęcia, poczucie własnej skuteczności odnosi się przede wszystkim do subiektywnych przekonań jednostki, co do jej zdolności do mobilizowania wszelkich zasobów poznawczych oraz energetycznych, w sytuacji, w której musi ona stawiać czoła wymaganiom środowiskowym.

Nie podlega wątpliwości fakt, że poczucie własnej skuteczności jest nieocenione w sytuacjach, które wymagają podejmowania szybkich decyzji, a także podczas formułowania i osiągania poszczególnych celów życiowych. Zdaniem Alberta Bandury, osoby o wysokim poczuciu własnej skuteczności nie obawiają się stawiać czoła nowym wyzwaniom, ponieważ wierzą, iż posiadają odpowiednie kompetencje do ich prawidłowego wykonania. Tymczasem, psychologowie dostrzegają, że w przypadku osób, u których rozpoznano otyłość, często dominuje nie tylko niskie poczucie własnej skuteczności, ale także często poczucie bezsilności i braku wpływu na własne życie.

Wynikać to może z faktu, że wiele osób z nadmierną masą ciała ma za sobą liczne niepowodzenia w efektywnej redukcji masy ciała, która obejmuję trwałą redukcję negatywnych nawyków żywieniowych. Dlatego też, wiele takich osób traci wiarę w to, że są one zdolne osiągnąć założony przez siebie cel i powrócić do zdrowia.

Co ważne, obniżone poczucie własnej skuteczności w znacznym stopniu wpływa na utrudnienie skutecznej redukcji masy ciała. Zmniejsza ono także wytrwałość pacjenta w przestrzeganiu zaleceń dietetycznych. Dlatego też, tak ważne jest, aby osoby z wyraźnie obniżonym poczuciem własnej skuteczności korzystały nie tylko z pomocy dietetyka, ale także/lub psychodietetyka lub psychologa.

Trudności w radzeniu sobie z emocjami

Długotrwałe zmaganie się z problemem nadmiernej masy ciała i związane z tym liczne (choć w większości przypadków nieudane) próby zmiany dotychczasowych nawyków żywieniowych sprawiają, że wiele osób z rozpoznaniem otyłości doświadcza trudnych emocji, takich jak poczucie winy, krzywdy, rozżalenia, a nawet wstydu. Ponadto, zdaniem psychologów, znaczna cześć osób o nadmiernej masie ciała przejawia zaniżoną samoocenę, która stanowi konsekwencję postrzegania sylwetki własnego ciała w negatywny sposób.

Zdarzają się przypadki, w których obniżona samoocena, na początku dotycząca wyłącznie sfery fizycznej jednostki, podlega procesom generalizacji i przenosi się na inne sfery życia. Dlatego też, osoby z otyłością niejednokrotnie doświadczają poczucia beznadziejności w obszarze życia zawodowego, a także uczuciowego.

Co ciekawe, niektóre badania psychologiczne (w tym te przeprowadzone przez Żak-Gołąb i wsp.) zwracają uwagę na fakt, że osoby z otyłością przejawiają większą skłonność do irytacji i łatwego poddawania się emocjom, nawet pod wpływem działania niewspółmiernych bodźców.

Nadmierna koncentracja na jedzeniu

             Osoby zmagające się z problemem istotnej nadwagi lub otyłości, szczególnie te, które znajdują się na diecie redukcyjnej i pragną pozbyć się nadmiaru zbędnych kilogramów, przejawiają pewne zniekształcenia myślenia. Zniekształcenia te dotyczą przede wszystkim nadmiernej koncentracji na myśleniu o jedzeniu, a także spożytych kaloriach. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że podczas procesu odchudzania wkładają one dużo wysiłków, które związane są przede wszystkim z rezygnacją ze spożywania swoich ulubionych pokarmów. Potwierdzeniem niniejszych obserwacji dietetyków i psychologów zdaje się być teoria „powstrzymywania się od jedzenia”, sformułowana już w latach 70-tych XX wieku. Zgodnie z niniejszą teorią, nieustanne powstrzymywanie się od jedzenie podczas stosowania diet redukcyjnych stanowi większy predyktor spożywania nadmiernej ilości pokarmów, niż nadmierna masa ciała pacjenta.

Zdaniem psychologów, nieustane powstrzymywanie się od myślenia o jedzeniu oraz podjadaniu skutkuje jeszcze częstszym koncentrowaniem swoich myśli wokół pokarmów, a tym samym większą chęcią sięgania po jedzenie. Liczne badania naukowe potwierdzają, że jednostki, które nieustannie powstrzymują się od jedzenia, w istocie spożywają więcej pokarmów niż osoby, które nie są na diecie.

Zmiany dotyczące życia seksualnego

            Psychologowie oraz specjaliści z zakresu zdrowego odżywiania zwracają uwagę na fakt, iż zarówno istotna nadwaga, jak i otyłość, w znacznym stopniu mogą wpływać na jakość życia seksualnego jednostki, co bezpośrednio przekłada się na stopień jej satysfakcji z życia. Badania naukowe potwierdzają, że problemy seksualne mogą dotyczyć nawet 60% przypadków pacjentów z rozpoznaniem otyłości III stopnia, podczas gdy u osób o prawidłowej masie ciała, problemy te zgłasza około 5%-10% respondentów. Psychologowie, a także seksuolodzy zajmujący się badaniem niniejszego zjawiska dostrzegli, iż blisko 40% osób z otyłością kliniczną nie jest w stanie odczuwać przyjemności płynących z aktu seksualnego, a aż 50% deklaruje w badaniach, iż w ogóle nie jest w stanie odczuwać pożądania seksualnego.

Powyższe trudności wynikają najprawdopodobniej z faktu, że osoby z rozpoznaniem otyłości II i III stopnia cechuje znacznie niższe poczucie własnej atrakcyjności, a także niższa samoocena w porównaniu do osób o prawidłowej masie ciała.

Choć aspekt ten nie jest często poruszany w przestrzeni publicznej, warto zaznaczyć, że satysfakcja z życia seksualnego stanowi ważny czynnik w budowaniu uogólnionego poczucia dobrostanu psychicznego. Dlatego też, tak ważne jest, aby osoby z rozpoznaniem otyłości (jeśli to możliwe) podjęły pracę nie tylko z doświadczonym dietetykiem lub psychodietetykiem, ale także seksuologiem.

Zaburzenia odżywiania towarzyszące otyłości

Otyłość to zaburzenie o wielu twarzach. Współcześnie, coraz większą uwagę kieruję się w stronę psychologicznych aspektów niniejszej choroby. Okazuje się bowiem, że otyłość jest powiązana z licznymi zaburzeniami odżywiania w sposób dwukierunkowy. Z uwagi na fakt, że trudno jest ustalić jednoznaczny wpływ otyłości na rozwój zaburzeń odżywiania i odwrotnie, w literaturze specjalistycznej pisze się o zaburzeniach odżywiania towarzyszących otyłości.

Wśród najczęściej występujących wyróżnia się dziś:

• Zespół napadowego objadania się;
• Syndrom jedzenia nocnego NES oraz SRED;
• Bulimię, a także inne zaburzenia związane z uzależnieniem od jedzenia.

W dalszej części artykułu omówione zostaną najważniejsze z nich.

Syndrom jedzenia nocnego

Syndrom jedzenia nocnego to zaburzenie odżywiania charakteryzujące się kompulsywnym spożywaniem posiłków późnym wieczorem lub w godzinach nocnych. Chociaż posiłki te same w sobie nie są wysokokaloryczne, są często spożywane podczas jednego wieczoru. W przebiegu syndromu jedzenia nocnego, potrzeba jedzenia odbierana jest jako przymus i co ważne najczęściej nie wiąże się z odczuwaniem przyjemności. Wśród kryteriów diagnostycznych niniejszego zaburzenia wyróżnia się przede wszystkim:

• Tak zwaną anoreksję poranną (rozumianą jako niechęć do spożywania lub całkowite pomijanie spożywania śniadania);
• Jedzenie więcej niż 50% dziennego zapotrzebowania kalorycznego po upływie godziny 19:00;
• Przynajmniej jednorazowe wybudzanie się ze snu w celu spożycia posiłku, przy jednoczesnym zachowaniu pełnej tego świadomości;
• Występowanie powyższych objawów przez okres przynajmniej 3 miesięcy;
• Odczuwanie obniżenia nastroju, spowodowanego głównie występowaniem powyższych objawów;
• Niespełnianie kryteriów innych zaburzeń odżywiania towarzyszących otyłości.

Współcześnie szacuje się, że syndrom jedzenia nocnego może dotyczyć nawet 1-2% populacji ogólnej. Ponadto, niniejsze zaburzenie rozpoznaje się u 8%-15% osób otyłych oraz aż u 24% pacjentów zakwalifikowanych do operacji bariatrycznej (chirurgicznego leczenia otyłości).

Psychologowie zwracają uwagę, że syndrom jedzenia nocnego często związany jest z zaburzeniami nastroju, a także nasilonym odczuwaniem lęku. Wśród przyczyn niniejszego zaburzenia wyróżnia się zarówno czynniki genetyczne, neuroendokrynne, emocjonalne, jak i stresogenne.

Zaburzenie odżywiania związane ze snem

Zaburzenie odżywiania związane ze snem często podczas diagnozy różnicowane jest z wyżej opisanym syndromem jedzenia nocnego. Niemniej jednak, stanowią one odrębne jednostki chorobowe, zaliczane do grupy zaburzeń odżywiania towarzyszących otyłości. Co ciekawe, zaburzenie odżywiania związane ze snem uwzględniane jest także (a właściwie przede wszystkim) w klasyfikacji parasomnii – grupy zaburzeń snu, które opisują zaburzenia pojawiające się w trakcie trwania snu lub w czasie wybudzania się ze snu, polegające na podejmowaniu niepożądanych lub nieprawidłowych zachowań, nad którymi jednostka nie sprawuje bezpośredniej kontroli.

Zaburzenie odżywiania związane ze snem niejednokrotnie współwystępuje z innymi zaburzeniami snu, takimi jak: syndrom niespokojnych nóg, okresowe zaburzenia ruchu nóg, czy też zespół bezdechu sennego (często rozpoznawany wśród osób z otyłością kliniczną). Podobnie jak w przypadku wyżej opisanego syndromu jedzenia nocnego, wśród pacjentów z rozpoznaniem zaburzenia odżywiania związanego ze snem występuje poranny jadłowstręt. To co jednak rozróżnia te dwie jednostki chorobowe, to fakt, że pacjenci z zaburzeniem odżywiania związanym ze snem nie są świadomi tego, że spożywają posiłki w ciągu nocy. Ponadto, zdarzenia te są pokryte niepamięcią. Zdarza się także, iż osoby z zaburzeniem odżywiania związanym ze snem podczas nocnego epizodu spożywają niecodzienne kombinacje żywieniowe, np. surowe frytki w połączeniu z budyniem w proszku. Takie działania mogą doprowadzić do znacznych problemów w prawidłowym funkcjonowaniu przewodu pokarmowego. Dlatego też, tak ważne jest jak najszybsze rozpoznanie objawów niniejszego zaburzenia, a także wprowadzenie odpowiednich działań terapeutycznych.

Zespół kompulsyjnego jedzenia

Zespół kompulsyjnego jedzenia to jedno z tych zaburzeń, które dietetycy najczęściej rozpoznają wśród swoich pacjentów. Polega ono przede wszystkim na napadowym objadaniu się, które może występować z różną częstotliwością u tego samego pacjenta. Epizody kompulsyjnego objadania się mogą występować od kilu razy w ciągu miesiąca, do nawet kilku razy w ciągu dnia. Związane są one przede wszystkim z utratą kontroli nie tylko nad jakością, ale także ilością i tempem spożywanych kalorii.

W przebiegu zespołu kompulsyjnego jedzenia charakterystyczne jest również nieustanne myślenie o konkretnych produktach, które mamy ochotę spożyć. Niemnie jednak, samo ich jedzenie określane jest jako czynność przymusowa, która nie jest związana z zapewnieniem jednostce przyjemności, a jedynie z chwilowym rozładowaniem napięcia.

Szacuje się, że zespół kompulsywnego jedzenia może dotyczyć nawet 6% populacji ogólnej. Ważną informacje stanowi jednak fakt, że jest ono rozpoznawane u ponad 25% osób z otyłością. Zdaniem specjalistów, niniejsza jednostka chorobowa może współwystępować z objawami depresji, zaburzeń lękowych oraz zaburzeń osobowości. To bardzo ważne, aby umiejętnie odróżnić objawy zespołu kompulsyjnego jedzenia od objawów żarłoczności psychicznej (bulimia nervosa).

Jedzenie pod wpływem stresu

Stres jest odczuwany przez każdego z nas. Może on stanowić skutek wydarzeń obiektywnych, jak również naszej indywidualnej interpretacji przeżywanych zdarzeń. Zgodnie z definicją, stres może być konsekwencją nie tylko zdarzeń zachodzących w świecie zewnętrznym, ale także w obrębie naszego ciała oraz psychiki. Niezależnie od tego, jaki bodziec odpowiedzialny jest za jego wywołanie, stres w większości przypadków stanowi źródło dyskomfortu psychicznego, napięcia i negatywnych emocji. W takiej sytuacji, u większości z nas pojawia się potrzeba natychmiastowego rozładowania napięcia.

Co ciekawe, sięganie po jedzenie w chwilach odczuwanego stresu jest zjawiskiem powszechnym, niezależnym od naszej płci, a nawet masy ciała. Dzieje się tak z kilku powodów.

• Po pierwsze: jedzenie kojarzy nam się z przyjemnością i pozytywnymi emocjami (już od pierwszych dni życia posiłek kojarzył nam się nie tylko z obecnością, ale także bliskością matki, a tym samym poczuciem bezpieczeństwa);
• Po drugie: jedzenie jest łatwo dostępne, możemy je kupić bez udziału innych osób;
• Po trzecie: jedzenie jest aprobowane społecznie.

Badania psychologiczne zwracają uwagę na fakt, iż podczas odczuwania stresu zdarza nam się sięgać po specyficzne produkty, w tym przede wszystkim po słodycze. Zdarzają się także przypadki, w których pod wpływem stresu nie jesteśmy w stanie wpłynąć bezpośrednio na ilość i jakość spożywanych posiłków.

Bulimia nervosa

Bulimia nervosa (żarłoczność psychiczna) to jedno z najczęściej omawianych zaburzeń odżywiania w przestrzeni publicznej. Choroba ta polega na występowaniu niekontrolowanych napadów objadania się, których następstwem jest podejmowanie określonych czynności kompensacyjnych (takich jak: prowokowanie wymiotów, stosowanie głodówek, czy też wykonywanie katorżniczych ćwiczeń fizycznych). Celem czynności kompensacyjnych jest przede wszystkich pozbycie się z organizmu przyjętych podczas epizodów pokarmów, a tym samym zapobieżenie przyrostowi masy ciała.

W przebiegu bulimii pacjentom towarzyszą często natrętne myśli o wysokokalorycznych produktach, a także ciągłe powstrzymywanie się od jedzenia, które skutkuje narastającym napięciem, stanowiącym przyczynę wystąpienia ataku żarłoczności. Podczas takiego epizodu, osoby zmagające się z objawami bulimia nervosa mogą spożyć jednorazowo od kilku do nawet kilkudziesięciu tysięcy kalorii. Spożycie takiego posiłku nie przynosi jednak ulgi, wręcz przeciwnie – jest przyczyną wzmożenia odczuwanego napięcia, a także negatywnych myśli na temat samego siebie i uogólnionego niepokoju. Co ważne, dopiero podjęcie czynności kompensacyjnej (np. sprowokowanie wymiotów) jest w stanie przynieść upragnione poczucie krótkotrwałej ulgi.

Zdaniem współczesnych dietetyków, objawy żarłoczności psychicznej najczęściej stanowią konsekwencję stosowania restrykcyjnych diet ograniczających.

Współcześnie szacuje się, że niniejsze zaburzenie dotyczy około 1% populacji ogólnej, 2% osób z rozpoznaniem otyłości i aż od 16% do 52% pacjentów zakwalifikowanych do bariatrycznego leczenia otyłości.

Psychologowie zwracają natomiast uwagę na fakt, że bulimia nervosa może pojawić się na skutek:

• Czynników genetycznych;
• Czynników behawioralnych (nieregularne jedzenie oraz towarzyszące mu samoograniczanie się);
• Czynników psychologicznych (niskie poczucie własnej wartości, obniżenie nastroju, niestabilność emocjonalna, nadmierne wymagania wobec samego siebie);
• Czynników systemowych (związane z chaotycznością struktury rodzinnej, a także z doświadczeniem przemocy lub nadużyć seksualnych ze strony członka rodziny);
• Czynników socjokulturowych (związane między innymi z kultem szczupłej sylwetki oraz zdrowego stylu życia promowanego w mediach).

Czy dieta może zmienić nasze myślenie?

            Psychodietetycy zwracają uwagę na fakt, że rodzaj stosowanej diety redukcyjnej może wpłynąć nie tylko na zmianę wyglądu naszej sylwetki, ale także na naszą psychikę. Specjaliści są zdania, że sam proces odchudzania, a także związana z nim decyzja o zmianie dotychczasowych nawyków odżywiania, stanowi dla wielu pacjentów rodzaj obciążenia psychicznego. Niektóre obserwacje psychologiczne dowodzą nawet, że niektórzy pacjenci z otyłością poddani diecie redukcyjnej przejawiają objawy tak zwanej depresji wynikającej z podporządkowania się diecie, która wiąże się z obniżeniem nastroju, a także z podniesieniem lęku u pacjentów.

Specjaliści z zakresu psychodietetyki przyglądają się także innemu zjawisku. Okazuje się bowiem, że niektórzy pacjenci, którym udało się osiągnąć zamierzony (wagowy) cel doświadczają swego rodzaju rozczarowania, albowiem byli oni przekonani, że wraz ze zmianą wyglądu sylwetki zmieni się także ich podejście do życia, a nawet sytuacja społeczna.

W tym miejscu należy jednak podkreślić, że negatywne emocje związane z podjęciem dietetycznego leczenia otyłości nie dotyczą wszystkich pacjentów. Zdarzają się bowiem sytuacje, w których jednostki szybko adaptują się do zalecanych zmian, a osiąganie przez nich nawet drobnych celów staje się źródłem satysfakcji i wzmocnienia wiary w własne możliwości.

Co ciekawe, nie tylko sam proces odchudzania wpływa na zmiany psychologiczne, okazuje się bowiem, że na samopoczucie pacjenta ma także wpływ rodzaj stosowanej diety. W świetle niektórych badań, diety niskowęglowodanowe mogą odpowiadać za wywołanie negatywnych zmian emocjonalnych. Osoby na diecie wysokobiałkowej odczuwają większe natężenie lęku, a także gorzej radzą sobie ze stresem i częściej odczuwają wyczerpanie, co wpływa na ogólne obniżenie samopoczucia w wymiarze psychofizycznym.

Dlatego też, tak ważne jest, aby podczas komponowania indywidualnych zaleceń dietetycznych, specjalista wziął pod uwagę nie tylko zapotrzebowanie na poszczególne składniki pokarmowe, ale także indywidualne preferencje pacjenta, a także jego samopoczucie psychiczne.

Wsparcie psychologa w leczeniu otyłości

Otyłość jest złożonym zaburzeniem, które w istocie dotyczy wielu sfer funkcjonowania jednostki. Dlatego też, zdaniem specjalistów terapia otyłości powinna posiadać charakter interdyscyplinarny. I chociaż nieodłącznym elementem leczenia niniejszego zaburzenia zdaje się nam być dietoterapia, okazuje się, że w wielu przypadkach niemniej ważne są oddziaływania psychologiczne. Proces odchudzania jest nie tylko długotrwały, ale może także stanowić przyczynę licznych frustracji. Wynika to przede wszystkim z faktu, że zmiana nawyków żywieniowych (z dnia na dzień) nie jest prostym zadaniem, a oczekiwane efekty wcale nie przychodzą tak szybko. Dlatego też, wielu pacjentów zdaje się tracić motywację. Ponadto, niejednokrotnie zdarza się, że pacjentom z rozpoznaniem otyłości towarzyszą także inne zaburzenia, ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń odżywiania, których leczenie wymaga nie tylko udziału dietetyka i psychoterapeuty, ale w niektórych przypadkach także psychiatry. Dzięki wsparciu psychologa w czasie leczenia otyłości, możliwe staje się nie tylko wzmocnienie motywacji do podejmowania dalszych działań, które mają na celu ochronę zdrowia, ale także opracowanie adaptacyjnych metod radzenia sobie z trudnymi emocjami, które w wielu przypadkach stanowią przyczynę sięgania po słodkie i słone przekąski.

Dodatkowo, podczas współpracy z pacjentem z rozpoznaniem otyłości, zadaniem psychologa oraz/lub psychoterapeuty jest wzmocnienie jego wiary we własne możliwości i poczucie kontroli nie tylko nad spożywanymi pokarmami, ale przede wszystkim nad własnymi zachowaniami. To bardzo ważne, aby samoocena jednostki uzależniona była nie od aktualnej wagi pacjenta, ale przede wszystkim od jego wewnętrznego poczucia kontroli i wiary we własne możliwości.

Indywidualna psychoterapia jako jeden ze sposobów leczenia otyłości

Psychoterapia indywidualna stanowi ważny element leczenia otyłości (szczególnie tej, w przebiegu której występują także zaburzenia odżywiania). W dalszej części artykułu pokrótce omówione zostaną najważniejsze nurty psychoterapeutyczne stosowane w leczeniu niniejszego zaburzenia.

Wśród wiodących nurtów stosowanych w leczeniu problemów z nadwagą i otyłością wyróżnia się:

• Nurt psychodynamiczny oraz psychoanalityczny;
• Nurt poznawczo-behawioralny;
• Nurt systemowy.

Nurt psychodynamiczny oraz psychoanalityczny

W psychoterapii psychodynamicznej praca z pacjentem koncentruje się głównie wokół jego relacji z obiektem, jak również na odkrywaniu nieuświadomionych oraz głęboko zakorzenionych konfliktów, które w nim tkwią. W świetle koncepcji psychodynamicznych za najczęstszą przyczynę problemów z jedzeniem uznaje się zaburzenia w relacji z matką, podczas gdy w koncepcjach psychoanalitycznych przyczyn otyłości poszukuje się przede wszystkim w osłabionej strukturze ego, w zaburzeniach tzw. fazy oralnej, a także w nierozwiązanych konfliktach z fazy edypalnej.

Nurt systemowy

W psychoterapii systemowej praca z pacjentem polega przede wszystkim na rozpoznaniu charakteru rodziny oraz sposobu jej funkcjonowania. Zgodnie z niniejszym modelem, przyczyn otyłości możemy upatrywać się przede wszystkim w zaburzonych relacjach rodzinnych, wynikających przede wszystkim z trudności we wzajemnym komunikowaniu się.

Nurt poznawczo-behawioralny

Psychoterapia poznawczo-behawioralna łączy ze sobą dwa rodzaje technik. Podczas gdy techniki behawioralne koncentrują się wokół wygaszania nieprawidłowych nawyków i zachowań oraz wzmacniania tych prawidłowych, techniki poznawcze koncentrują się na zmianie dezadaptacyjnych sposobów myślenia pacjenta. Podejście poznawczo-behawioralne uznawane jest za najbardziej efektywną z technik psychoterapeutycznych w przebiegu nadwagi i otyłości.

Niemniej jednak, w tym miejscu należy podkreślić, że dobór nurtu psychoterapeutycznego powinien dostosowany być do indywidualnych wymagań i potrzeb jednostki.

Podsumowanie

Współcześnie otyłość stanowi jedną z najczęściej rozpoznawanych chorób zarówno wśród osób dorosłych, jak i dzieci. Niniejsze zaburzenie stanowi przyczynę problemów w funkcjonowaniu układu pokarmowego, sercowo-naczyniowego, kostno-stawowego, jak i neurologicznego. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i nadmierna masa ciała odpowiadają także za zwiększenie ryzyka przedwczesnego zgonu. Ponadto, niniejsze zaburzenie jest przyczyną licznych problemów natury psychologicznej. Dlatego też, opieka nad pacjentem z otyłością nie powinna ograniczać się do opieki dietetyka i lekarza pierwszego kontaktu, ale powinna obejmować także pomoc psychologiczną oraz/lub psychoterapeutyczną. Badania potwierdzają, że dzięki współpracy z psychologiem, możliwe staje się przyspieszenie, a nawet wzmocnienie stosowanych oddziaływań dietetycznych.

Literatura: