Dieta paleo – najważniejsze zasady, wady i zalety

Dane Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) potwierdzają, że liczba osób zmagających
się z chorobami cywilizacyjnymi z każdym rokiem się zwiększa. Dlatego też, coraz częściej
zadajemy sobie pytanie, co jest przyczyną niniejszego stanu rzeczy. W ciągu ostatnich lat
wiele mówi się na temat znaczenia zdrowego stylu życia w codzienności człowieka, na
który składa się zarówno systematyczna aktywność fizyczna, jak i odpowiednio
zbilansowana dieta. I chociaż każdego roku zalecenia zdrowego odżywiania są
aktualizowane przez specjalistów z zakresu dietetyki i medycyny, wiele osób poszukuje
alternatywnych metod odżywiania, dzięki którym będą w stanie osiągnąć szybką poprawę
zdrowia, a także uporać się z nadmiarem zbędnych kilogramów. Jedną z najmodniejszych
diet ostatnich lat jest dieta paleo – określana również mianem diety jaskiniowców. Na
czym polega niniejszy model odżywiania? Jakie są jego wady i zalety? I w końcu, czy dieta
paleo jest bezpieczna dla zdrowia? Odpowiedzi na te oraz inne pytania znajdziesz w
dalszej części artykułu.

Spis treści:

1. Czym jest dieta paleo?
2. Podstawy teoretyczne diety paleo;
3. Dieta paleo – najważniejsze zasady;
4. Co jeść, a czego nie jeść na diecie paleo?
5. Jak komponować posiłki w diecie paleo?
6. Dieta paleo – przykładowy jadłospis;
7. Czy dieta paleo jest zdrowa?
8. Dieta paleolityczna – wady i zalety;
9. Dieta paleo i nie tylko – co warto zaczerpnąć ze stylu życia jaskiniowców?
10. Dieta paleo a odchudzanie;
11. Podsumowanie;
12. Literatura.

Czym jest dieta paleo?

Analizując trendy dietetyczne ostatnich lat, jesteśmy w stanie dostrzec, że dieta paleo
(nazywana także dietą paleolityczną, dietą jaskiniowców, kamienia łupanego, czy też dietą
myśliwych) cieszy się rosnącą popularnością. Jak sama nazwa wskazuje, niniejszy model
odżywiania stanowi swego rodzaju powrót do nawyków żywieniowych prezentowanych przez
naszych przodków w okresie paleolitu.
W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że współczesna dieta paleo została nieco
zmodyfikowana, a tym samym przystosowana do współczesnych realiów. Nie podlega jednak
wątpliwości fakt, że ten popularny model odżywiania inspirowany był w głównej mierze stylem
życia łowców oraz zbieraczy. Dlatego też, wyklucza się z niego wszystkie te produkty, do
których człowiek miał dostęp już po rozwoju rolnictwa.
Zdaniem historyków, dieta w okresie paleolitycznym była bogata w niezbędne składniki
odżywcze oraz energię. Dzięki temu, doskonale odżywiała ówczesnych ludzi, którzy spędzali
długie miesiące w wędrówce. Dane wskazują na to, że dieta paleo powinna opierać się w
głównej mierze o produkty mięsne oraz roślinne. W związku z tym, odznacza się ona niską
zawartością węglowodanów.Zgodnie ze stanowiskiem jej zwolenników, nadrzędnym celem diety paleo jest dostarczenie do organizmu człowieka dużej dawki energii, przy jednoczesnym ustabilizowaniu poziomu insuliny. Historycy dostrzegają, że przestrzeganie takich zasad żywienia związane było z niską
zachorowalnością człowieka na choroby w obrębie układu sercowo-naczyniowego.
Dieta paleolityczna to z pewnością dieta wysokobiałkowa. Warto jednak podkreślić, że nie
brakuje w niej źródeł niezbędnych witamin oraz mikroelementów, które odpowiadają za nasze dobre samopoczucie.

Podstawy teoretyczne diety paleo

Paleolit to bez wątpienia jedna z najdłuższych epok w historii człowieka. Jej początek datowany
jest na 2,8 miliona lat temu – kiedy to człowiek po raz pierwszy zaczął używać kamiennych
narzędzi, natomiast koniec datowany jest na 11,7 tysiąca lat temu – kiedy to człowiek po raz
pierwszy zaczął trudnić się rolnictwem oraz hodowlą zwierząt.
Analizując dane historyczne dotyczące niniejszego okresu możemy dostrzec, że ludzie paleolitu
nie znali wielu technik przetwarzania żywności. Dlatego też, głównym źródłem ich pokarmu
były ryby, skorupiaki, upolowane mięso dzikich zwierząt, owady, larwy, jajka, jak również
warzywa korzeniowe i liściaste, orzechy oraz owoce.
Tym, co stanowi o istotnej różnicy w odniesieniu do współczesnych modelów żywieniowych
jest fakt, że model żywienia mieszkańców paleolitu w żadnej mierze nie opierał się na
produktach zbożowych, nabiałowych, a przede wszystkim poddawanych procesom
przetwórczym.
Współczesna dieta paleo, która z roku na rok cieszy się rosnącą popularnością, zaczęła
kształtować się w latach 80-tych ubiegłego wieku. Wszystko to za sprawą amerykańskiego
fizjologa Stanley’a Boyda Eatona oraz biologa ewolucyjnego Jareda Diamonda. Zdaniem tych
naukowców, zarówno nasze geny, jak i fizjologia zostały ukształtowane właśnie w okresie
paleolitu, kiedy to dostęp do żywności był utrudniony, a jej zdobycie wymagało podjęcia
znacznego wysiłku fizycznego.
Przyglądając się podstawom teoretycznym diety paleo możemy zatem stwierdzić, że bazuje ona
na stwierdzeniu, że jesteśmy niejako genetycznie przystosowani do modelu żywienia
pochodzącego z opisanej epoki. Natomiast nasz przewód pokarmowy nie ewoluował w tak
znaczący sposób, aby umiejętnie poradzić sobie z dietą, która narodziła się wraz z rozwojem
rolnictwa. Dodatkowo, zwolennicy niniejszego modelu odżywiania są zdania, że wraz z
rewolucją rolniczą, a także wytwarzaniem żywności przez człowieka na szeroką skalę,
rozpoczęło się spożywanie przez nas nadmiernej ilości jedzenia, co sprzyja rozwojowi chorób
cywilizacyjnych.

Dieta paleo – najważniejsze zasady

Dieta paleo to w istocie prosty model odżywiania, który zbliżony jest do tego, jaki prezentowali
nasi przodkowie (łowcy oraz zbieracze) jeszcze w okresie paleolitu. To właśnie wtedy głównym
źródłem naszego pożywienia było (w różnych proporcjach) mięso, ryby i owoce morza,
warzywa korzeniowe, liściaste i bulwiaste, owoce, orzechy oraz jaja, a także wspomniane
wcześniej owady i larwy obfitujące w łatwo przyswajane białko.Zwolennicy współczesnej diety paleo dostosowali powyższe zasady do wymagań naszych czasów, tak aby niniejszy model odżywiania był łatwy w zastosowaniu. Dlatego też, warto zapamiętać, że współczesna dieta paleo opiera się w głównej mierze o trzy grupy produktów:
• Chude mięsa pochodzące z ekologicznych upraw;
• Niezbożowe produkty roślinne (najlepiej odznaczone certyfikatem BIO);
• Nierafinowane oleje roślinne – stanowiące bogate źródło niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, a także cennych witamin.
Wszystko to wpływa na fakt, iż energia w diecie paleo pochodzi z tłuszczów (od 28% do 55%
wartości odżywczej diety), węglowodanów (od 28% do 47% wartości odżywczej diety) oraz
białka (od 19% do 35% wartości energetycznej diety).
Ponadto, wśród najważniejszych zasad niniejszego modelu odżywiania wyróżnia się:
• Wykluczenie z jadłospisu produktów przetworzonych, a w ich miejsce wprowadzenie
jak największej ilości żywności pochodzenia naturalnego;
• Zwracanie uwagi nie na ilość, a przede wszystkim jakość spożywanych kalorii;
• Wykluczenie lub znaczne ograniczenie w jadłospisie produktów zbożowych,
zawierających w swoim składzie gluten;
• Organicznie, a nawet wykluczenie z jadłospisu produktów mlecznych (niniejsza zasada
zdaje się wzbudzać najwięcej kontrowersji);
• Podejmowanie regularnego wysiłku fizycznego, w celu utrzymania odpowiedniego
bilansu energetycznego.

Co jeść, a czego nie jeść na diecie paleo?

Dieta paleo to model odżywiania o zwiększonej zawartości białka, który zakłada eliminację
pewnych grup produktów (w tym przede wszystkim produktów zbożowych). W dalszej części artykułu przygotowaliśmy obszerną listę produktów zalecanych i niewskazanych podczas realizacji założeń diety paleo.

PRODUKTY MIĘSNE – przede wszystkim chude mięsa, drób bez skóry, królik, w dalszej
kolejności, a zatem mniejszych proporcjach: wołowina, wieprzowina, dziczyzna.
JAJA (nie więcej niż 6-8 tygodniowo, w zależności od stężenia poziomu cholesterolu we krwi i indywidualnej tolerancji) – najlepiej jaja kurze, a w dalszej kolejności jajka przepiórcze, kacze oraz gęsie.
RYBY (najlepiej ryby morskie stanowiące bogate źródło niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych) – dorsz, halibut, turbot, śledź, łosoś, tuńczyk, pstrąg, szczupak, węgorz.
OWOCE MORZA – w tym krewetki, homary, ostrygi, raki, kraby i małże.
ŚWIEŻE OWOCE (najlepiej pochodzące z ekologicznych upraw) – ananas, awokado, banan,
morela, brzoskwinia, czereśnie, kiwi, maliny, granat, agrest, figi, grejpfrut, pomarańcza,
truskawki, jagody, winogrona, mango.
ŚWIEŻE WARZYWA (warto wybierać te produkty, które zawierają w sobie obniżoną
zawartość skrobi) – bakłażan, brokuły, burak, brukselka, cebula żółta oraz czerwona, cukinia, kalafior, różne odmiany kapusty, pomidory, papryka, szpinak, sałata masłowa, rukola, szparagi, marchewka, seler, pietruszka.PRZYPRAWY (w tym miejscu warto zaznaczyć, że w diecie paleo nie jest wskazane korzystanie z cukru oraz soli, w ich miejsce warto jednak wprowadzić aromatyczne zioła) –
rozmaryn, oregano, koperek, natka pietruszki, estragon, bazylia, pieprz.
TŁUSZCZE (nierafinowane oleje roślinne oraz nasiona, pestki i orzechy) – oliwa z oliwek,
olej lniany, olej z orzechów włoskich, pestki słonecznika oraz dyni, orzechy włoskie, laskowe, ziemne, pekan, pinii, brazylijskie. Wybierając orzechy powinniśmy zwrócić uwagę na to, czy nie były one wstępnie obsmażane oraz solone.
NAPOJE – czarna kawa, woda mineralna, herbata (napar z suszonych liści). W diecie paleo
nie jest wskazane spożywanie alkoholu.
Wśród produktów niewskazanych w diecie paleo wyróżnia się natomiast:
• Mleko oraz jego przetwory;
• Nasiona roślin strączkowych;
• Wszelkie produkty zbożowe, włączając w to kasze, chleb, makarony, a także
wszelkiego rodzaju płatki;
• Cukier oraz sól.
To co najważniejsze, to wykluczenie z jadłospisu wszelkich produktów przetworzonych. Dieta paleo stanowczo zabrania spożywania słodyczy, słonych przekąsek, dań typu fast-food, a także dań gotowych.

Dieta paleo – przykładowy jadłospis

Poniżej postanowiliśmy przygotować 5-posiłkowy jadłospis odpowiadający na zalecenia mniej
restrykcyjnej odmiany diety paleo:

• Śniadanie: sałatka z 2 jajek, z dodatkiem liści sałaty masłowej, pomidora, papryki żółtej oraz 6 rzodkiewek. Całość polana delikatnym sosem z oliwy, soku z limonki z
dodatkiem świeżo siekanego kopru. Do picia: szklanka wody mineralnej oraz kawa typu
espresso.
• II Śniadanie: koktajl na bazie malin, truskawek i borówek z dodatkiem miąższu
kokosowego. Do picia: szklanka wody mineralnej.
• Obiad: dorsz pieczony w pergaminie z dodatkiem cytryny oraz rozmarynu. Podany w
towarzystwie warzyw gotowanych na parze (kalafiora, brokułów, marchwi). Do picia:
szklanka wody mineralnej.
• Podwieczorek: sałatka z pomidorów koktajlowych, świeżych liści szpinaku, cebuli
czerwonej oraz prażonych nasion słonecznika. Całość skropiona odrobiną oleju
lnianego. Do picia: szklanka wody mineralnej.
• Kolacja: sałatka z pieczonego kurczaka z dodatkiem rukoli, pomidorów, cebuli
czerwonej oraz ananasa. Całość skropiona odrobiną oliwy z oliwek. Do picia: szklanka
wody mineralnej oraz delikatny napar z ulubionej herbaty.

Czy dieta paleo jest zdrowa?

W ciągu ostatnich lat możemy przeczytać coraz więcej pozytywnych opinii na temat
prozdrowotnego działania diety paleo. Warto jednak zwrócić uwagę, że większość tych opinii
możemy znaleźć w przestrzeni internetowej, gdzie nie każda informacja podlega weryfikacji.
Zwolennicy niniejszego sposobu odżywiania argumentują, że nasi przodkowie z okresu
paleolitu bardzo rzadko zmagali się z chorobami w obrębie układu sercowo-naczyniowego,
cukrzycą typu 2 oraz chorobami nowotworowymi. Ponadto, badania historyków wskazują na
to, iż wykazywali cechy charakterystyczne dla współczesnych sportowców.
Nie podlega wątpliwości fakt, że odpowiednio skomponowana dieta paleo jest bogata w
pełnowartościowe białko, błonnik, nienasycone kwasy tłuszczowe, a także antyoksydanty, co
sprzyja utrzymaniu dobrego zdrowia oraz samopoczucia. Warto jednak, pamiętać o tym, że
charakteryzuje się ona również niską podażą wapnia, co sprzyja powstawaniu niedoborów
niniejszego pierwiastka, a tym samym zwiększa ryzyko rozwoju osteoporozy. Dodatkowo,
dieta paleo może związana być z nadmiernym spożyciem cholesterolu, co z kolei może
zwiększyć ryzyko rozwoju miażdżycy.
Podsumowując, dieta paleo nie jest przeznaczona dla każdego. Nie powinny stosować jej
zwłaszcza dzieci i osoby starsze, a także (ze względu na zwiększoną podaż białka) osoby
zmagające się z zaburzeniami czynności nerek.
Chociaż niektóre doniesienia naukowe wskazują na to, że dieta paleo może wywierać
pozytywny wpływ na nasze zdrowie i samopoczucie, należy podkreślić, że do tej pory nie
przeprowadzono wystarczającej ilości badań, aby to potwierdzić.

Dieta paleolityczna – wady i zalety

Chociaż dieta paleo cieszy się stale rosnącą popularnością, nieustannie wzbudza kontrowersje
w środowisku dietetyków, a także specjalistów z zakresu zdrowia. Dlatego też, w dalszej części
artykułu postanowiliśmy przedstawić krótkie zestawienie najważniejszych zalet i wad diety jaskiniowców.

ZALETY DIETY PALEO:
• Po pierwsze – dieta paleo związana jest z wykluczeniem z jadłospisu
wysokoprzetworzonej żywności, co bezsprzecznie sprzyja naszemu zdrowiu i dobremu samopoczuciu;
• Po drugie – niniejszy plan żywieniowy zakłada wyeliminowanie cukrów rafinowanych, co z kolei korzystnie oddziałuje na naszą gospodarkę węglowodanową;
• Po trzecie – dieta paleo znacząco ogranicza udział soli w codziennej diecie, co tym samym sprzyja obniżeniu się poziomu ciśnienia tętniczego krwi;
• Po czwarte – plan diety paleolitycznej nie pozwala na spożywanie tłuszczów rafinowanych, które odznaczają się szkodliwym wpływem na nasze zdrowie;
• Po piąte – dieta paleo sprzyja utrzymywaniu prawidłowej masy ciała, ponieważ wyklucza spożywanie tak zwanych „pustych kalorii”;
• Po szóste – dieta jaskiniowców może sprzyjać dobremu samopoczuciu osób zmagających się z problemem cukrzycy lub insulinooporności, ponieważ odznacza się
niskim indeksem glikemicznym;
• Po siódme – niniejszy plan żywieniowy jest w stanie dostarczyć do naszego organizmu spore ilości błonnika pokarmowego, który pozwala na utrzymanie prawidłowego rytmu
wypróżnień;
• Po ósme – dieta paleo (skomponowana w odpowiedni sposób) może stosowana być
przez osoby zmagające się z problemem celiakii oraz nietolerancji laktozy.
WADY DIETY PALEO:
• Po pierwsze – dieta paleolityczna charakteryzuje się zwiększoną podażą białka, co może sprzyjać rozwojowi zaburzeń czynności nerek oraz wątroby;
• Po drugie – nadmierne spożywanie ryb oraz owoców morza może zwiększać ryzyko zatrucia metalami ciężkimi, a tym samym poważnie zagrażać naszemu zdrowiu;
• Po trzecie – ograniczenie ilości spożywanego wapnia doprowadza do istotnego zwiększenia ryzyka rozwoju osteoporozy w przyszłości;
• Po czwarte – ograniczenie udziału produktów zbożowych w diecie, a także nasion roślin strączkowych może sprzyjać niedoborom witamin z grupy B, a tym samym zaburzeniom w obrębie układu nerwowego;
• Po piąte – nadmierna podaż mięsa może doprowadzić do zwiększenia poziomu cholesterolu we krwi, a tym samym zwiększonego ryzyka chorób w obrębie układu sercowo-naczyniowego.

Dieta paleo i nie tylko – co warto zaczerpnąć ze stylu życia jaskiniowców?

Oprócz tego, że dieta paleo wolna jest od żywności wysokoprzetworzonej, którą współcześnie
człowiek spożywa w nadmiernych ilościach, propaguje ona jeszcze jeden cenny dla naszego
zdrowia element, a mianowicie aktywność fizyczną. Systematyczny wysiłek fizyczny to bardzo
ważny element zdrowego stylu życia. Warto bowiem pamiętać, że ludzie w epoce paleolitu
musieli sporo się natrudzić, aby zdobyć niezbędną żywność, podczas gdy współcześnie mamy
szeroki wybór żywności na wyciągnięcie ręki.

Dieta paleo a odchudzanie

W tym miejscu warto zaznaczyć, że model diety paleo nie powstał po to, aby odchudzać, a
raczej, aby zapobiegać rozwojowi otyłości. Warto jednak wiedzieć, że wykluczenie z jadłospisu
wysokoprzetworzonej żywności, cukrów prostych oraz tłuszczów typu trans może sprzyjać
utracie nadmiernej masy ciała. Nie zapominajmy również o tym, że ważnym elementem diety
paleo jest aktywność fizyczna, która także sprzyja utrzymywaniu prawidłowej masy ciała.
Podsumowanie
Zwiększająca się ilość osób zmagających się z chorobami cywilizacyjnymi coraz częściej
zmusza nas do refleksji nad jakością współczesnego sposobu odżywiania. Dlatego też, tak wiele
mówi się na temat konieczności wprowadzenia zaleceń zdrowego żywienia do codzienności.
Ponadto, związku z tym, coraz częściej poszukujemy alternatywnych sposobów odżywiania,
które będą sprzyjać poprawie naszego zdrowia. Jednym z takich sposobów jest dieta paleo,
która w swoich założeniach powraca do modelu odżywiania naszych przodków z okresu
paleolitu. I chociaż dieta ta wykazuje wiele zalet, należy pamiętać, że jest ona dietą
niedoborową, wykluczająca dwie bardzo ważne grupy pokarmowe. Dlatego też, nie jest ona
przeznaczona dla każdego i nie powinna wprowadzana być do codzienności bez uprzedniej
konsultacji ze specjalistą.

Literatura:
1. Agoulnik, Dorothy MS, RD; Lalonde, Mathieu Pascal PhD; Ellmore, George S. PhD;
McKeown, Nicola M. PhD Part 1, Nutrition Today: 5/6 2021 – Volume 56 – Issue 3 – p
94-104;
2. Boers I, Muskiet FA, Berkelaar E, et al. Favourable effects of consuming a Palaeolithic-
type diet on characteristics of the metabolic syndrome: a randomized controlled pilot-
study. Lipids Health Dis. 2014;13:160;
3. Eaton S.B., Eaton S.B.: An evolutionary perspective on human physical activity:
implications for health. Comp. Biochem. Physiol. A. Mol. Integr. Physiol. 2003; 136:
153–159;
4. Frassetto, L.A. i wsp.: Metabolic and physiologic improvements from consuming a
paleolithic, hunter-gatherer type diet. Eur. J. Clin. Nutr., 2009. 63(8): 947-55;
5. Ghaedi, Ehsan et al. “Effects of a Paleolithic Diet on Cardiovascular Disease Risk
Factors: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials.”
Advances in nutrition (Bethesda, Md.) vol. 10,4 (2019): 634-646;
6. Jamka, M.; Kulczyński, B.; Juruć, A.; Gramza-Michałowska, A.; Stokes, C.S.;
Walkowiak, J. The Effect of the Paleolithic Diet vs. Healthy Diets on Glucose and
Insulin Homeostasis: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized
Controlled Trials. J. Clin. Med. 2020, 9, 296;
7. Jönsson T., Granfeldt Y., Ahrén B. i wsp.: Beneficial effects of a Paleolithic diet on
cardiovascular risk factors in type 2 diabetes: a randomized cross-over pilot study.
Cardiovasc. Diabetol. 2009; 8: 35;
8. Jönsson T, Granfeldt Y, Lindeberg S, Hallberg AC. Subjective satiety and other
experiences of a Paleolithic diet compared to a diabetes diet in patients with type 2
diabetes. Nutr J. 2013;12:105. Published 2013 Jul 29;9. Jönsson, T., Granfeldt, Y., Erlanson-Albertsson, C. et al. A paleolithic diet is more
satiating per calorie than a mediterranean-like diet in individuals with ischemic heart
disease. Nutr Metab (Lond) 7, 85. 2010;
10. Kowalski Ł.M., Bujko J.: Ocena potencjału biologicznego i klinicznego diety
paleolitycznej. Rocz. Państw. Zakł. Hig. 2012; 1: 9–15;
11. Lindeberg S., Jönsson T., Granfeldt Y. i wsp.: A Paleolithic diet improves glucose
tolerance more than a Mediterranean-like diet in individuals with ischaemic heart
disease. Diabetologia 2007; 50: 1795–1807;
12. Markofski MM, Jennings K, Dolan C, et al. Single-Arm 8-Week Ad Libitum Self-
Prepared Paleo Diet Reduces Cardiometabolic Disease Risk Factors in Overweight
Adults. Am J Lifestyle Med. 2019;15(6):690-700;
13. Masharani, U., Sherchan, P., Schloetter, M. et al. Metabolic and physiologic effects
from consuming a hunter-gatherer (Paleolithic)-type diet in type 2 diabetes. Eur J Clin
Nutr 69, 944–948. 2015;
14. Mellberg C, Sandberg S, Ryberg M, et al. Long-term effects of a Palaeolithic-type diet
in obese postmenopausal women: a 2-year randomized trial. Eur J Clin Nutr.
2014;68(3):350-357;
15. Osterdahl M, Kocturk T, Koochek A, Wändell PE. Effects of a short-term intervention
with a paleolithic diet in healthy volunteers. Eur J Clin Nutr. 2008 May;62(5):682-5;
16. Ruff C.B.: Mechanical determinants of bone form: insights from skeletal remains. J.
Musculoskelet. Neuronal. Interact. 2005; 5: 202–212;
17. Whalen KA, McCullough M, Flanders WD, Hartman TJ, Judd S, Bostick RM.
Paleolithic and Mediterranean diet pattern scores and risk of incident, sporadic
colorectal adenomas. Am J Epidemiol. 2014;180(11):1088-1097;
18. Yeomans MR, Blundell JE, Leshem M: Palatability: response to nutritional need or
need-free stimulation of appetite?. Br J Nutr. 2004, 92 (Suppl 1): S3-14;
19. Zych P., Szostak-Wieczorek D.: Dieta paleolityczna. Część I. Cechy charakterystyczne.
Nowa Medycyna 2013, 4;
20. Zych P., Szostak-Wieczorek D.: Dieta paleolityczna. Część II. Porównanie z dietą
śródziemnomorską. Nowa Medycyna 2014