Dieta w profilaktyce chorób serca – najważniejsze zasady
Mimo, iż jako społeczeństwo to chorób nowotworowych zdajemy się obawiać najbardziej,
okazuje się, że to zaburzenia w obrębie układu krążenia stanowią główną przyczynę
zgonów w naszym kraju. Choć często o tym nie wiemy, za najczęstsze przyczyny takich
chorób jak udar mózgu, zawał serca, czy niewydolność serca uznaje się czynniki związane
z nieprawidłowym stylem życia – a zatem takie, które w łatwy sposób mogą ulec
modyfikacji. W poniższym artykule przedstawimy najważniejsze zalecenia dotyczące
profilaktyki chorób układu krążenia. Przedstawimy kluczowe zalecenia żywieniowe oraz
te związane z aktywnością fizyczną, i w końcu, spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, czy
dieta śródziemnomorska w istocie jest najzdrowsza?
Spis treści
1. Najważniejsze elementy profilaktyki chorób układu krążenia;
2. Dieta w profilaktyce chorób układu krążenia;
3. Najważniejsze informacje na temat diety śródziemnomorskiej;
4. Kluczowe zasady diety śródziemnomorskiej;
5. Dieta śródziemnomorska – składniki o działaniu kardioprotekcyjnym;
6. Dieta śródziemnomorska a zdrowie układu krążenia i nie tylko;
7. Dieta w ochronie układu krążenia – produkty zalecane i niewskazane;
8. Podsumowanie;
9. Literatura
Najważniejsze elementy profilaktyki chorób układu krążenia
Przed ustaleniem indywidualnego planu profilaktycznego, bardzo ważne jest dokonanie oceny
ryzyka sercowo-naczyniowego. Takiej oceny powinien dokonywać lekarz przekazujący
pacjentowi zalecenia. Dokonuje się jej z czterech ważnych powodów:
• ustalenia intensywności wprowadzanej interwencji;
• w celu rozważenia włączenia leczenia farmakologicznego;
• ustalenia najważniejszych celów podejmowanych działań terapeutycznych;
• w celach edukacyjnych.
Profilaktyka chorób układu krążenia stanowi częsty przedmiot prac naukowych, a także badań
nie tylko z zakresu medycyny, ale także dietetyki i psychologii. Dlatego też, współcześnie
posiadamy szeroką wiedzę na temat najważniejszych zasad prewencji zaburzeń w obrębie
układu sercowo-naczyniowego. W dalszej części artykułu przedstawione zostaną najważniejsze
z nich.
• Po pierwsze: ZAPRZESTANIE PALENIA TYTONIU
Każdy z nas powinien wiedzieć, że rzucenie palenia jest niezbędnym elementem profilaktyki
chorób w obrębie układu krążenia. To bardzo ważne, aby osoby zmagające się z niniejszym
nałogiem otrzymywały niezbędne wsparcie w zakresie edukacyjnym i nie tylko. W tym miejscu
warto zaznaczyć, że w przypadku pacjentów o dużym stopniu uzależnienia pomocne może
okazać się wprowadzenie farmakoterapii. Co więcej, zadaniem specjalistów z zakresu ochrony
zdrowia, jest informowanie pacjentów o szkodliwym wpływie biernego palenia na układ
sercowo-naczyniowy.
• Po drugie: SYSTEMATYCZNA AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Systematycznie uprawiany sport stanowi cenny element profilaktyki chorób nie tylko w obrębie
układu krążenia. Zgodnie z wytycznymi WHO (Światowej Organizacji Zdrowia), dorosłe
osoby powinny przeznaczać minimum 150 minut tygodniowo na wysiłek fizyczny o
umiarkowanej intensywności lub 75 minut na trening o wysokiej intensywności. Specjaliści są
zdania, że systematyczną aktywność fizyczną warto zacząć od krótkich treningów, nawet po 10
minut dziennie, aby następnie stopniowo je rozszerzać. W tym miejscu warto zaznaczyć, że
najlepszym rozwiązaniem dla naszego serca jest codzienne uprawianie umiarkowanie
intensywnego treningu.
• Po trzecie: PROFILAKTYKA I REGULACJA NADCIŚNIENIA TĘTNICZEGO
Nadciśnienie tętnicze uznawane jest za jeden z najpoważniejszych czynników ryzyka rozwoju
nieprawidłowości w obrębie układu sercowo-naczyniowego. W tym miejscu warto bowiem
zaznaczyć, że nieleczenie lub nieskuteczne leczenie niniejszego zaburzenia prowadzi do
zagrażających naszemu życiu powikłań, takich jak: miażdżyca, uszkodzenia mikrokrążenia,
czy też niewydolność serca. Dlatego też, tak ważne jest kontrolowanie ciśnienia krwi
(szczególnie w przypadku osób starszych oraz tych z rozpoznaniem nadwagi lub otyłości), a
także jak najszybsze wprowadzenie leczenia w celu zapobieżenia dalszego rozwoju choroby.
W sytuacji, w której mamy do czynienia z wysokim nadciśnieniem, konieczne może okazać się
wprowadzenie leczenia farmakologicznego. W przypadku wczesnego stadium rozwoju
zaburzenia, cenne, a zarazem skuteczne, okazuje się przestrzeganie zaleceń diety DASH, a
także uprawianie systematycznego treningu fizycznego.
• Po czwarte: PROFILAKTYKA I LECZENIE DYSLIPIDEMII
To bardzo ważne, aby osoby po 40 roku życia, a także osoby z nadwagą lub otyłością
przynajmniej raz do roku wykonywały badanie stężenia cholesterolu oraz trójglicerydów we
krwi (ze szczególnym uwzględnieniem cholesterolu LDL). Podwyższenie niniejszych
wskaźników może bowiem w znacznym stopniu wpływać na zwiększone ryzyko miażdżycy, a
tym samym poważnych zaburzeń funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. W sytuacji,
w której u pacjenta rozpoznano dyslipidemię wskazane jest jak najszybsze odnalezienie
nieprawidłowości w systemie odżywiania, a także wprowadzenie do codzienności zaleceń
zrównoważonej diety oraz systematycznej aktywności fizycznej.
• Po piąte: KONTROLA MASY CIAŁA
Znacząca nadwaga lub otyłość, obok nadciśnienia tętniczego i dyslipidemii, stanowią jeden z
najpoważniejszych czynników ryzyka rozwoju zaburzeń w obrębie układu krążenia. W
związku z tym, to bardzo ważne, abyśmy regularnie starali się kontrolować masę swojego ciała,
a także zawartość w nim tkanki tłuszczowej. Natomiast, w sytuacji rozpoznania istotnej
nadwagi lub otyłości, konieczne jest wprowadzenie modyfikacji do swojego dotychczasowego
stylu życia.
Dieta w profilaktyce chorób układu krążenia
Odpowiednio zbilansowana dieta, dostosowana do indywidualnych potrzeb pacjenta, posiada
kluczowe znaczenie w profilaktyce chorób układu krążenia. Dlatego też, specjaliści z zakresu
zdrowego odżywiania, a także kardiologii, poświęcają wiele uwagi niniejszemu zagadnieniu ikażdego roku starają się aktualizować najważniejsze zalecenia jadłospisu, który ma na celu
ochronę naszego układu sercowo-naczyniowego.
Dietetycy oraz kardiolodzy są zdania, że dieta w profilaktyce chorób układu krążenia powinna
być przede wszystkim urozmaicona. Ponadto, oparta o świeże warzywa i owoce, a także
nasiona roślin strączkowych, produkty pełnoziarniste oraz ryby morskie. Zalecają również
ograniczenie udziału w jadłospisie czerwonego mięsa (ze szczególnym uwzględnieniem
wieprzowiny).
Współczesne badania oraz obserwacje naukowe wykazały, że im codzienny jadłospis jest
bardziej zbliżony do zaleceń diety śródziemnomorskiej, tym mniejsze ryzyko rozwoju zaburzeń
w obrębie układu sercowo-naczyniowego u danej jednostki.
Ponadto, w diecie kardioprotekcyjnej zaleca się:
• Systematyczne spożywanie orzechów w ilości około 30g na dobę. Najlepiej w postaci
orzechów włoskich, laskowych lub migdałów. W diecie kardioprotekcyjnej nie są
wskazane orzechy smażone, solone, słodzone, ani w panierce;
• Wyeliminowanie z diety słodkich napojów gazowanych, a także zrezygnowanie z picia
alkoholu;
• Spożywanie niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, których źródłem są
między innymi tłuste ryby morskie, a także oliwa z oliwek;
• Ograniczenie spożywania soli kuchennej do maksymalnej ilości 5g na dobę. Warto przy
tym uwzględnić ilość soli zawartą w gotowych produktach, takich jak ser, czy wędlina;
• Wprowadzenie do codziennej diety świeżych warzyw w minimalnej ilości 200g na
dobę, a najlepiej w ilości 400g na dobę;
• Wprowadzenie do diety świeżych owoców w ilości 200g na dobę;
• Spożywanie ryb morskich przynajmniej 1 raz w tygodniu, a najlepiej 2 razy w tygodniu
(ze szczególnym uwzględnieniem tłustych ryb, takich jak łosoś).
Najważniejsze informacje na temat diety śródziemnomorskiej
Jak wspomniano we wcześniejszej części artykułu, im nasz jadłospis jest bliższy zaleceniom
diety śródziemnomorskiej, tym dotyczy nas mniejsze ryzyko rozwoju zaburzeń w obrębie
układu sercowo-naczyniowego. A zatem, co warto wiedzieć na temat tego modelu żywienia?
Już w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, specjaliści z zakresu zdrowia człowieka
zwrócili uwagę na to, że społeczeństwa zamieszkałe w regionie morza śródziemnego cechują
się nie tylko dłuższym życiem, ale także mniejszą zachorowalnością na cukrzycę, choroby
nowotworowe, a przede wszystkim zaburzenia układu krążenia. W związku z tym, rozpoczęto
przeprowadzać szereg badań i analiz naukowych mających na celu odnalezienie czynnika, który
sprzyja dobremu zdrowiu i samopoczuciu mieszkańców Włoch oraz Grecji.
Odpowiedzią na niniejsze pytanie okazała się być specyficzna dieta, związana przede
wszystkim z szeroką dostępnością świeżych warzyw i owoców charakterystycznych dla
regionu morza śródziemnego. Zwrócono uwagę na fakt, że dieta mieszkańców basenu morza
śródziemnego obfituje nie tylko w świeże warzywa i owoce, ale także oleje roślinne oraz tłuste
ryby morskie stanowiące źródło niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych.To właśnie dieta określana mianem śródziemnomorskiej, uznawana jest dzisiaj za jeden z
najcenniejszych elementów skutecznej profilaktyki chorób układu sercowo-naczyniowego. A
co powinniśmy wiedzieć na temat jej najważniejszych zaleceń?
Kluczowe zasady diety śródziemnomorskiej
Zanim przedstawimy najważniejsze zalecenia dotyczące jadłospisu śródziemnomorskiego,
warto wiedzieć, że nie należy on do restrykcyjnych planów żywieniowych. Dieta
śródziemnomorska to bowiem model odżywiania oparty o kluczowe składniki, których
spożywanie (w odpowiednich ilościach) pozytywnie wpływa na samopoczucie psychofizyczne
jednostki.
• Zasada 1: Podstawę Twojej diety powinny stanowić świeże warzywa (np. pomidory,
ogórki, sałata, papryka);
• Zasada 2: Każdego dnia spożywają 1-2 porcje (około 100-200 g) świeżych owoców
(np. owoców cytrusowych, które odznaczają się niską zawartością cukru);
• Zasada 3: Wybieraj produkty pełnoziarniste (np. kaszę gryczaną, makaron i chleb
razowy, brązowy ryż). Warto wiedzieć, że stanowią one cenne źródło błonnika
pokarmowego, a także witamin z grupy B;
• Zasada 4: Staraj się regularnie spożywać ryby morskie i ogranicz udział czerwonego
mięsa w Twoim jadłospisie – zastąp je nasionami roślin strączkowych, które stanowią
wartościowe źródło białka;
• Zasada 5: Wprowadź do swojego jadłospisu jogurty naturalne oraz białe sery;
• Zasada 6: Pamiętaj o orzechach;
• Zasada 7: Postaraj się wyeliminować ze swojego jadłospisu biały cukier, słodycze oraz
produkty wysokoprzetworzone (np. chipsy, dania typu fast-food);
• Zasada 8: Nie smaruj pieczywa masłem, maczaj je w niewielkiej ilości oliwy z oliwek;
• Zasada 9: Nie stosuj dużej ilości białej mąki, a także zasmażek i zagęstników do zup;
• Zasada 10: Wprowadź w miejsce soli świeże zioła i przyprawy.
Dieta śródziemnomorska – składniki o działaniu kardioprotekcyjnym
Fenomen diety śródziemnomorskiej nieustannie wzbudza zainteresowanie specjalistów z
zakresu zdrowego dożywiania. Dlatego też, dietetycy oraz kardiolodzy nieustannie starają się
poszerzać swoją wiedzę na temat składników, które wykazują działanie ochronne w obrębie
układu krążenia. W dalszej części artykułu wymienione zostały 3 najważniejsze z nich.
ŚWIEŻE WARZYWA I OWOCE
Nie od dziś wiadomo, że spożywanie dużej ilości świeżych warzyw, a także owoców (w ilości
1-2 porcji dziennie) wpływa pozytywnie na funkcjonowanie organizmu człowieka. Analizując
składniki diety śródziemnomorskiej szczególną uwagę warto zwrócić na pomidory stanowiące
doskonałe źródło przeciwutleniaczy. Jednym z nich jest likopen wykazujący silne działanie
przeciwnowotworowe. Co ciekawe, ilość niniejszego przeciwutleniacza w pomidorach
zwiększa się wraz z procesem ich obróbki. Dlatego też, warto wprowadzać do swojej diety nie
tylko świeże pomidory, ale także przetwory z nich powstające.
OLIWA Z OLIWEK
Pozyskiwana ze smacznych oliwek bez wątpienia stanowi podstawowy tłuszcz w diecie
regionu morza śródziemnego. Niniejszy składnik stosowany jest zarówno podczas
przyrządzania sałatek, maczania chleba, a także smażenia, czy pieczenia. Warto bowiem
wiedzieć, że oliwa z oliwek stanowi jedno z najcenniejszych źródeł nienasyconych kwasów
tłuszczowych, które wykazują wysoce korzystny wpływ na funkcjonowanie układu sercowo-
naczyniowego. Oprócz usuwania z organizmu nasyconych kwasów tłuszczowych (których
nadmiar może odpowiadać za procesy tworzenia się blaszki miażdżycowej) oliwa z oliwek
dostarcza do naszego organizmu także zestaw cennych przeciwutleniaczy, w tym witaminę E
sprzyjającą spowolnieniu procesów starzenia się.
TŁUSTE RYBY MORSKIE
Chociaż na naszych stołach (przede wszystkim ze względu na niską dostępność wysokiej jakości
produktów) goszczą dość rzadko, warto wiedzieć, że tłuste ryby morskie stanowią wartościowe
źródło niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy omega-3. Okazuje się
bowiem, że to właśnie one przyczyniają się do łagodzenia stanów zapalnych, które powstają w
organizmie, a także zapewniają prawidłowy przepływ krwi.
W tym miejscu warto jednak podkreślić, że chociaż wymienione wyżej składniki są źródłem
wartościowych dla naszego zdrowia witamin i minerałów, wprowadzenie ich do codziennego
jadłospisu nie jest wystarczające. Należy bowiem pamiętać o przestrzeganiu innych zaleceń
zrównoważonej diety, a także o systematycznej aktywności fizycznej oraz o odpowiedniej
higienie psychicznej (która obejmuje miedzy innymi efektywny sen oraz ograniczenie udziału
stresu w życiu codziennym).
Dieta śródziemnomorska a zdrowie układu krążenia i nie tylko
Zdaniem licznych specjalistów z zakresu zdrowego odżywiania, przestrzeganie
najważniejszych zaleceń diety śródziemnomorskiej sprzyja poprawie zdrowia psychicznego
oraz somatycznego. Niniejsze stanowisko potwierdzają także badania naukowe.
Analizując informacje zawarte w literaturze przedmiotu możemy dostrzec, że za sprawą
przeciwutleniaczy, które znajdziemy przede wszystkim w świeżych warzywach i owocach, ale
także w oliwie z oliwek, możliwe staje się nie tylko spowolnienie procesów starzenia się
organizmu, ale także wsparcie profilaktyki chorób nowotworowych. Wysoka zawartość
niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym kwasów z grupy omega-3
(zawartych między innymi w rybach morskich, a także w oliwie z oliwek), sprzyja natomiast
wzmocnieniu naszej odporności na działanie szkodliwych wirusów i bakterii, a także
przyspiesza proces gojenia się ran oraz leczenia stanów zapalnych.
Dietetycy podkreślają także, iż wspomniane kwasy tłuszczowe (w połączeniu ze zrównoważoną
dietą, a także systematyczną aktywnością fizyczną) wspierają prawidłowe funkcjonowanie
układu nerwowego, jak również stanowią ważny element profilaktyki chorób o charakterze
neurodegeneracyjnych (m. in. choroby Alzheimera).
W diecie śródziemnomorskiej ważne jest także spożywanie produktów z pełnego ziarna, a
zatem takich, które są cennym źródłem błonnika pokarmowego wspierającego prawidłowe
funkcjonowanie układu pokarmowego. Dzięki temu, możliwe staje się utrzymanie prawidłowej
perystaltyki jelit oraz zwiększenie efektywności zastosowanych metod odchudzania.
W tym miejscu nie powinniśmy zapominać także o fermentowanych produktach mlecznych,
które również zajmują ważne miejsce w diecie śródziemnomorskiej. To właśnie dzięki nim
możliwe staje utrzymanie właściwej flory bakteryjnej jelit, a tym samym zmniejszenie ryzyka
rozwoju takich zaburzeń jak Zespół Jelita Drażliwego (IBS), Czy też Zespół Przerostu Flory
Bakteryjnej Jelita Cienkiego (SIBO).
Za sprawą wiedzy opartej o współczesne badania oraz obserwacje naukowe, wiemy także, że
przestrzeganie zaleceń diety śródziemnomorskiej może przyczynić się do:
• Podniesienia przewidywanej długości życia;
• Istotnego zmniejszenia ryzyka rozwoju miażdżycy, nadciśnienia tętniczego, a tym
samym zawałów serca i udarów;
• Ograniczenia ryzyka rozwoju choroby nowotworowej w obrębie jelita grubego, a także
innych chorób nowotworowych;
• Utrzymywania lepszego samopoczucia psychicznego;
• Utrzymania prawidłowej masy ciała, a także zwiększenia efektywności zastosowanych
metod odchudzania;
• Wsparcia leczenia chorób metabolicznych, ze szczególnym uwzględnieniem cukrzycy
typu II.
Dieta w ochronie układu krążenia – produkty zalecane i niewskazane
W dalszej części artykułu wskazane zostaną produkty zalecane oraz niezalecane w diecie
mającej na celu profilaktykę chorób w obrębie układu sercowo-naczyniowego.
ZALECANE
• Produkty pełnoziarniste, włączając w to pieczywo, makarony oraz kasze gruboziarniste;
• Tłuste i chude ryby morskie – stanowiące źródło niezbędnych nienasyconych kwasów
tłuszczowych, chude mięso (ze szczególnym uwzględnieniem drobiu), mleczne produkty
fermentowane (najlepiej o obniżonej zawartości tłuszczu), nasiona roślin strączkowych
– stanowiące wartościowe źródło białka roślinnego;
• Świeże warzywa i owoce;
• Oleje roślinne (np. oliwa z oliwek, olej rzepakowy, olej lniany);
• Orzechy, nasiona, pestki (nie więcej niż 1 garść dziennie);
• Świeże zioła.
NIEZALECANE
• „Białe” pieczywo, mąka, makarony, biały ryż, a także produkty cukiernicze (np.
drożdżówki);
• Czerwone mięso (przede wszystkim mięso smażone), ale także wszelkie przetwory
mięsne, żółte sery, sery smażone oraz topione, słodzone produkty mleczne;
• Owoce w syropie oraz cukrze, warzywa smażone na głębokim tłuszczu, na przykład
frytki;
• Masło, smalec, słonina, niskiej jakości margaryny do smarowania pieczywa, roślinne
oleje rafinowane, na przykład olej palmowy;
• Nadmierne ilości cukru oraz soli.
Podsumowanie
Jak wspomniano we wstępie niniejszego artykułu, choroby układu krążenia stanowią
najczęstszą z przyczyn zgonów w Polsce. Z takim problemami, jak nadciśnienie tętnicze, czy
też podwyższony poziom cholesterolu we krwi, zmaga się wiele osób powyżej 60 roku życia.
Dlatego też, tak ważne jest poszerzanie wiedzy z zakresu profilaktyki chorób kardiologicznych,
która obejmuje zarówno edukację z zakresu zdrowego odżywiania, systematycznej aktywności
fizycznej, wykonywania regularnych badań, a także utrzymywania prawidłowej higieny życia
psychicznego. Dzięki przeprowadzonym do tej pory badaniom, wiemy dziś, że w profilaktyce
chorób w obrębie układu sercowo-naczyniowego ważne miejsce zajmuje dieta
śródziemnomorska oparta o świeże warzywa, ryby, produkty pełnoziarniste oraz oleje roślinne.
Literatura:
1. Alonso A., De La Fuente C., Martin-Arrau A. M., De Irala J., Martinez J. A., Martinez-
Gonzalez M. A.. Fruit and vegetable consumption is inversely associated with blood
pressure in a Mediterranean population with a high-vegetable-fat intake: the
Seguimiento Universidad de Navarra (SUN) Study. Br. J. Nutr. 2004. 92, 311–319;
2. Banach M, Jankowski P, Jóźwiak J, et al. PoLA/CFPiP/ PCS Guidelines for the
Management of Dyslipidaemias for Family Physicians 2016. Arch Med Sci. 2017;
13(1): 1–45;
3. Balsam P, Malesa K, Puchta D, et al. Nowoczesne formy edukacji pacjentów — czy
będą skutecznym narzędziem w walce o przestrzeganie zaleceń przez chorych?
Kardiologia Inwazyjna. 2017; 12: 56–59;
4. Cybulska B.: Znaczenie diety śródziemnomorskiej w prewencji i terapii chorób układu
krążenia. Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowo Zależnych Instytutu Żywności i
Żywienia, 2004;
5. Cichocka A.: Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby
niedokrwiennej serca. Endokrynol. Otyłość, 2005, tom 1, 30-39;
6. Chrysohoou C., Panagiotakos D. B., Pitsavos C., Das U.N., Stefanadis C. Adherence to
the Mediterranean diet attenuates inflammation and coagulation process, in healthy
adults: the ATTICA study. J. Am. Col. Cardiol. 2004. 44, 152–158;
7. Czarnecka D, Jankowski P, Kopeć G, et al. Polish Forum for Prevention Guidelines on
Hypertension: update 2017. Kardiol Pol. 2017; 75(3);
8. Esposito K., Maiorino M. I., Ciotola M., Palo C. D., Scognamiglio P., Gicchino M.,
Petrizzo M., Saccomanno F., Beneduce F., Ceriello A., Giugliano D. Effects of a
Mediterranean-Style Diet on the Need for Antihyperglycemic Drug Therapy in Patients
With Newly Diagnosed Type 2 Diabetes: A Randomized Trial. Ann. Intern. Med.
2009.151, 306–314;
9. Jankowski P, Gąsior M, Gierlotka M, et al. Opieka koordynowana po zawale serca.
Stanowisko Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego oraz Agencji Oceny
Technologii Medycznych i Taryfikacji. Kardiol Pol. 2016; 74(8): 800–811;
10. Jarosz M. [red.]: Zapobieganie nadwadze i otyłości oraz chorobom przewlekłym
poprzez edukację społeczeństwa w zakresie żywienia i aktywności fizycznej. Projekt
KIK/34 w Szwajcarsko-Polskim Programie Współpracy. Wyd. Ministerstwo Zdrowia.
Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa; 2016;
11. Jaworski K, Jankowski P, Kosior DA. PCSK9 inhibitors – from discovery of a single
mutation to a groundbreaking therapy of lipid disorders in one decade. Arch Med Sci.
2017; 13(4): 914–929;12. Kolh P, Windecker S, Alfonso F, et al. European Society of Cardiology Committee for
Practice Guidelines, EACTS Clinical Guidelines Committee, Task Force on Myocardial
Revascularization of the European Society of Cardiology and the European Association
for Cardio-Thoracic Surgery, European Association of Percutaneous Cardiovascular
Interventions, Authors/Task Force members. 2014 ESC/ EACTS Guidelines on
myocardial revascularization: The Task Force on Myocardial Revascularization of the
European Society of Cardiology (ESC) and the European Association for Cardio-
Thoracic Surgery (EACTS)Developed with the special contribution of the European
Association of Percutaneous Cardiovascular Interventions (EAPCI). Eur Heart J. 2014;
35(37): 2541–2619;
13. Mancia G, Fagard R, Narkiewicz K, et al. 2013 ESH/ESC guidelines for the
management of arterial hypertension: the Task Force for the Management of Arterial
Hypertension of the European Society of Hypertension (ESH) and of the European
Society of Cardiology (ESC). Eur Heart J. 2013; 34(28): 2159–2219;
14. Martinez-Gonzalez M.A, Sanchez-Villegas A.: Rola diety śródziemnomorskiej w
epidemiologii chorób układu sercowo-naczyniowego: jednonienasycone kwasy
tłuszczowe, oliwa z oliwek czerwone wino czy wszystko razem? Eur. J. Epidemiol.,
2004, 19, 9-13;
15. Piepoli MF, Hoes AW, Agewall S, et al. 2016 European Guidelines on cardiovascular
disease prevention in Clinical practice: The Sixth Joint Task Force of the European
Society of Cardiology and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in
Clinical Practice (constituted by representatives of 10 societies and by invited experts):
Developed with the special contribution of the European Association for Cardiovascular
Prevention & Rehabilitation (EACPR). Eur J Prev Cardiol. 2016; 23(11): NP1–NP96;
16. Szostak W.B., Sekuła W., Figurska K.: Zmniejszenie umieralności na choroby sercowo-
naczyniowe w Polsce a zmiany w spożyciu żywności. Kard. Pol. 2003; 58: 173–180;
17. Willett WC, Sacks F, Trichopoulou A, Drescher G, Ferro-Luzzi A, Helsing E,
Trichopoulos D. (1995) Mediterranean diet pyramid: a cultural model for healthy eating.
Am J Clin Nutr. 1995 Jun;61(6 Suppl):1402S-1406S. Review.
18. Zaczek R, Balsam P, Peller M, et al. Wpływ rehabilitacji kardiologicznej po zawale
serca na mikrowoltowy alternans załamka T oraz czynniki ryzyka wyniku nieujemnego.
Kardiologia Inwazyjna. 2017; 12: 48–55;
19. Zatoński W, Jankowski P, Banasiak W, et al. Wspólne stanowisko dotyczące
rozpoznawania i leczenia zespołu uzależnienia od tytoniu u pacjentów z chorobami
układu sercowo−naczyniowego. Uzupełnienie „Konsensusu dotyczącego
rozpoznawania i leczenia zespołu uzależnienia od tytoniu”. Kardiol Pol. 2011; 69: 96–
100;
20. Zdrojewski T, Jankowski P, Bandosz P, et al. Nowa wersja systemu oceny ryzyka
sercowo-naczyniowego i tablic SCORE dla populacji Polski. Kardiologia Polska. 2015;
73(10): 958–961